Çocuk Felci (Poliomyelit) Nedir?

Çocuk Felci (Poliomyelit) Nedir?

Çocuk felci, poliovirüsün neden olduğu ve öncelikle 5 yaş altındaki çocukları tutan çok bulaşıcı bir hastalıktır. Virüs ağız yoluyla vücuda girip bağırsaklarda çoğalır ve zaman zaman kan yoluyla omurilikteki motor nöronlara ulaşarak bu nöronları harap eder . Motor nöronların ölmesi sonucunda ilgili kaslarda güçsüzlük ve felç ortaya çıkar . Çocuk felcinin büyük çoğunluğu asemptomatik veya hafif geçirilir; enfekte olanların yaklaşık %90’ında hiçbir belirti görülmez veya sadece soğuk algınlığı benzeri şikâyetler gelişir . Hastalığın en ağır seyri paralitik formdur: Yaklaşık her 200-2000 enfeksiyondan birinde kas felci gelişir . Felç genellikle asimetrik, gevşek (atnik) tiptedir ve çoğunlukla bacakları etkiler . Türkiye ve dünya genelinde yoğun aşılama çalışmaları sayesinde hastalık %99 oranında azalmış olsa da, son virüs kaybolana kadar tehdit devam etmektedir .

Hastalığın Nedenleri ve Bulaş Yolları

Çocuk felcine poliovirüs denilen RNA virüsü neden olur . Virüs dışkı veya ağız salgılarıyla bulaşır; en yaygın bulaşma yolu kirli su veya gıdaların ağız yoluyla alınmasıdır . Enfekte kişi dışkısıyla haftalarca virüs atabilir, bu nedenle kişiden kişiye temas veya ortak kullanılan eşya, su kaynakları aracılığıyla yayılabilir . Çocuk felci çok bulaşıcıdır; hastalanan veya hatta belirti göstermeyen kişiler virüsü etrafa yayıp başka çocukların hasta olmasına neden olabilir. Bu nedenle temiz su kullanımı, el hijyeni ve iyi sanitasyon çocuk felci bulaş riskini azaltır. Özellikle aşılanmamış topluluklarda yoğun seyahat ve göçler hastalığın yayılmasını kolaylaştıran faktörlerdir .

Belirtiler ve Seyir

Çocuk felci genellikle 7–10 gün (4–35 günlük aralık) kuluçka süresinden sonra ortaya çıkar . İnfeksiyonun çoğu hafif geçer: %25 kadar kişi ateş, boğaz ağrısı, baş ağrısı, hafif kusma-çarpıntı gibi grip benzeri semptomlar yaşar . Buna aseptik menenjit formu denir ve genellikle 1-2 hafta içinde düzelir. Ancak virüs sinir sistemini tuttuğunda ciddi belirtiler gelişir. Öncelikle yüksek ateş, sırt kaslarında kasılma, boyun sertliği, şiddetli baş ve boğaz ağrısı görülebilir . Bu ilk belirtileri takiben birkaç gün içinde kol veya bacak kaslarında ani güçsüzlük ve felç ortaya çıkar . Felçli kaslarda hareket ve his kaybı olur, refleksler azalır. Felç genellikle bacaklarda başlar ve tek taraflı olabilir; ağır vakalarda birden fazla uzvu ve solunum kaslarını etkileyebilir. Çocuk felcinde felç gelişen her 5–10 kişiden 1’inde solunum kasları tutulumu nedeniyle yaşamı tehdit eden solunum yetmezliği oluşur . Paralitik çocuk felci geçirenlerin yaklaşık üçte ikisinde kalıcı kas güçsüzlüğü kalır . Ayrıca felç geçiren birçok çocukta uzun yıllar sonra (15–40 yıl) kas zayıflığı, ani yorgunluk veya ağrılar gibi “post-polio sendromu” belirtileri görülebilir .

Tanı Yöntemleri

Çocuk felci şüphesi genellikle ani başlangıçlı flakid paralizi (gevşek felç) ile konulur. Kesin tanı için laboratuvar incelemesi şarttır. Şüpheli hastadan alınan dışkı örneklerinde poliovirüs aranır . Virüs enfeksiyonun ilk birkaç haftasında dışkıda tespit edilebilir ve bu nedenle birkaç gün üst üste alınan dışkı örnekleri test edilir. Ayrıca hastalığın ilk haftasında boğaz sürüntüsü ile virüs aranabilir; beyin-omurilik sıvısı (BOS) ise genellikle tanı koydurmaz fakat diğer hastalıkları ekarte etmek için alınabilir . PCR ve kültür yöntemleriyle saptanan virüs tipine göre wild (vahşi) ya da aşı kaynaklı olduğu anlaşılır. Çocuk felci tanısı konduğunda ilgili sağlık kuruluşuna ve halk sağlığı yetkililerine haber verilmelidir.

Tedavi Süreci

Çocuk felcinde bilinen spesifik bir tedavi yoktur ; tedavi tamamen destekleyicidir.  Şekil: 1960’larda solunum kasları felç olan çocuk hastanın, demir akciğer (Emerson ventilatör) içinde solunuma destek sağlanırken görülmesi. Günümüzde benzer amaçla mekanik ventilatörler kullanılmaktadır. Hastanın ateşi düşürülür, sıvı alımı ve beslenmesi sağlanır, ağrı kesicilerle kas ağrısı kontrol altına alınır.  Felç gelişmiş kasların zarar görmesini önlemek için fizik tedavi ve egzersiz programları uygulanır . Bu sayede kasların güçlendirilmesi, eklem hareketinin korunması ve fonksiyonel bağımsızlığın artırılması hedeflenir . Solunum kasları etkilenmişse yoğun bakımda ventilatör desteği gerekebilir . Felçli çocukların hareketine yardımcı olması için özel ortezler veya protezler de kullanılabilir . Tüm bu yaklaşımlar, çocuğun tedavisinde multidisipliner ekip (pediatrik nöroloji, fizyoterapi, rehabilitasyon) tarafından yürütülür. Gelişebilecek kas deformiteleri için düzenli takip ve gerektiğinde cerrahi müdahale planlanabilir.

Aşılar ve Korunma Yöntemleri

Çocuk felcinden korunmanın en etkili yolu aşılamadır. Salk İPVë (inaktive polio aşısı) ve Sabin OPVë (ağız yoluyla verilen canlı zayıflatılmış aşı) olmak üzere iki tip aşı mevcuttur . Her iki aşı da etkili ve güvenlidir. Çok doz halinde uygulanan polio aşısı, çocuğu ömür boyu koruyacak düzeyde bağışıklık sağlar . Ülkemizde doğumdan itibaren bebeklik döneminde ve okul öncesinde rutin olarak polio aşısı yapılmaktadır. Ayrıca toplu koruma için Dünya Sağlık Örgütü öncülüğünde belirli aralıklarla ek aşı kampanyaları düzenlenir.  Doğru hijyen önlemleri de bulaşı azaltır: temiz içme suyu kullanımı, tuvalet ve el yıkama alışkanlığının kazandırılması, çiğ gıda tüketiminin önlenmesi önemlidir. Toplumun büyük kısmı aşılı olduğunda virüs bulaşacak yeni konak bulamaz, böylece hastalığın yayılması kesilir . Bu nedenle polio henüz tamamen yok edilmediği sürece aşılamaların aksatılmaması ve rutin bağışıklık seviyelerinin yüksek tutulması hayati önemdedir .

Hastalıkla Yaşamak: Aileler için Rehber

Polio geçiren çocukların çoğu tedavi sonrası sosyal yaşantısına geri dönebilir; ancak bazılarına uzun süreli destek gerekebilir. Fizik tedavi ve rehabilitasyon bu süreçte kritik rol oynar . Düzenli fizyoterapi egzersizleri kasların güçlenmesini, eklem hareketliliğinin korunmasını ve günlük aktivitelerde bağımsızlık kazanılmasını destekler . Hastaya özel ortez, baston veya tekerlekli sandalye gibi yardımcı cihazlar kullanmak yürümeyi kolaylaştırır. Özellikle felçli kasları kullanırken aşırı yüklenmeden kaçınmak, yorulduğunda dinlenmek yararlıdır.

Polio sekeli çocukların okula devamı, sosyal hayata katılımı teşvik edilmelidir. Öğretmen ve yakın çevre, rehabilitasyon programlarına uyumlu hareket etmelerine yardımcı olabilir. Aileler, çocuğun durumunu anlamak ve destek sağlamak için ilgili uzmanlarla yakın çalışmalıdır. Ayrıca psikolojik destek de önemlidir: Hem hasta çocuk hem de aile, süreç boyunca kaygı ve stres yaşayabilir; gerekirse psiko-sosyal destek (psikolog, destek grupları) alınmalıdır .

Yıllar sonra bazen “post-polio sendromu” gelişebilir. Bu, daha önce polio geçirmiş kişilerde yeni kas güçsüzlüğü, aşırı yorgunluk, kas krampları ve nefes darlığı gibi belirtilerle kendini gösterir . Bu tür şikâyetler ortaya çıkarsa mutlaka bir nöroloji uzmanına başvurulmalı, kas ve solunum fonksiyonları takip edilmelidir.

Polio sekeli bir çocuk veya erişkin için bir ömür boyu süren başa çıkma süreci de yaşanabilir. Aileler, sağlık kurumları ve sosyal hizmetlerle iş birliği içinde, çocuğun eğitiminde ve rehabilitasyonunda gereken desteği almalıdır. Diğer aşıları da ihmal etmemek, çocuğun genel sağlığını korumak için önemlidir. Unutmamak gerekir ki, bugün polioya yakalanan çok az çocuk olsa da hastalıkla mücadele tedbirleri bırakılmadıkça risk tamamen ortadan kalkmaz.