Mukopolisakkaridoz (MPS) Hastalığı

Mukopolisakkaridoz (MPS) Hastalığı

Mukopolisakkaridoz (MPS), glikozaminoglikanları (GAG) parçalayarak hücrelerdeki atıkları uzaklaştıran lizozomal enzimlerin eksikliği veya işlev bozukluğu sonucu ortaya çıkan genetik, lizozomal depo bir hastalıklar grubudur . GAG’lar (diğer adıyla mukopolisakkaritler) kemik, kıkırdak, bağ dokusu ve cilt gibi yapılarda bulunur; MPS’te bu moleküller hücre içinde birikerek organlarda hasara yol açar . MPS’ler dünyada nadir görülür; örneğin bir kaynağa göre her 100.000 canlı doğumdan yaklaşık birinde MPS ortaya çıkabilir . Hastalık genellikle çocukluk döneminde belirti verir ve zamanla ilerler. Klinik olarak kaba yüz hatları, kısa boy, kalın dudak-dil, yoğun kıllanma, sertleşmiş parmak eklemler, omurga eğrilikleri, kalp-damar sorunları, işitme ve görme kaybı gibi ortak bulgular görülebilir .

MPS Hastalığının Nedenleri

Mukopolisakkaridozlar kalıtsal metabolik hastalıklardır. Her MPS tipi, GAG yıkımında görevli farklı bir enzimin geninde oluşan mutasyonlardan kaynaklanır . Örneğin MPS Tip I’de (Hurler, Scheie), Tip II’de (Hunter) veya Tip III’te (Sanfilippo) spesifik bir lizozomal enzim eksiktir ve bu enzimin genetik kusuru nesilden çocuğa aktarılır. MPS tiplerinin büyük çoğunluğu otozomal çekinik geçişlidir; yani hastalığın çocukta ortaya çıkması için hem anneden hem babadan gelen genlerde kusurlu genlerin bulunması gerekir . Tek istisna Hunter sendromu (MPS II)’dur; bu tip X kromozomuna bağlı çekinik geçiş gösterir. Hunter sendromunda mutant gen sadece X kromozomunda bulunduğu için hastalık genellikle anneden oğlu etkiler .

Belirtiler ve Seyir

MPS belirtileri tipine göre değişkenlik gösterir ancak genelde çocuklukta fark edilir ve ilerleyici özellik taşır . Erken dönemde kaba yüz görünümü (geniş alın, kısa burun, kalın dudak-dil) ve kısa boy en belirgin bulgulardır . Bunun yanında eklemlerde sertleşme (özellikle parmaklarda), omurga eğrilikleri, çomak parmak, kas-iskelet sistemi deformiteleri sık görülür . Gözlerde kornea bulanıklığı (özellikle MPS I, IV, VI’da), orta kulak enfeksiyonlarına bağlı işitme kaybı, büyümüş bademcik ve geniz eti nedeniyle solunum problemleri, kalp kapaklarında kusurlar, karaciğer ve dalağın büyümesi (hepatosplenomegali) gibi sistemik tutulumlar da tipiktir . Bazı MPS tiplerinde entelektüel gelişme geriliği ve davranış sorunları da ortaya çıkar. Örneğin ağır Hurler (MPS I) ve Hunter (MPS II) formlarında zihinsel gerileme izlenirken, Morquio (MPS IV) ve Maroteaux–Lamy (MPS VI) gibi tiplerde zeka genellikle korunur . Genel olarak seyir yavaştır; semptomlar zaman içinde kötüleşir. Erken dönemde tanı ve tedavi edilmezse kas güçsüzlüğü, yürüme bozukluğu, eklem deformiteleri, işitme/görme kaybı gibi komplikasyonlar artar .

MPS Türleri

MPS’ler çeşitli tiplere ayrılır. Başlıca MPS tipleri ve özellikleri özetle şunlardır:

• MPS Tip I (Hurler/Scheie sendromu): Lizozomal alfa-L-iduronidaz enziminin eksikliği ile olur. Ağır formu (Hurler), bebeklikte başlar; zihinsel gerileme, kornea bulanıklığı, kalp ve eklem problemleri görülür . Hafif formu (Scheie), daha geç yaşta başlar ve zeka genellikle korunur.
  
  
• MPS Tip II (Hunter sendromu): Iduronat sülfataz eksikliği ile oluşur. X’e bağlı geçişlidir; sadece erkekleri etkiler. Belirtileri MPS I’e benzer ancak kornea bulanıklığı olmaz . Hafif formda zeka normal kalabilir, ağır formda ise entelektüel gerilik gelişir .
  
  
• MPS Tip III (Sanfilippo sendromu): Heparan sülfat parçalanmasında görevli enzimlerden birinin eksikliğine bağlıdır. Nörolojik belirtiler ön plandadır; şiddetli öğrenme güçlüğü, hiperaktivite ve zihinsel gerileme yapar . Yaşam süresi genellikle ergenlik çağında sonlanır.
  
  
• MPS Tip IV (Morquio sendromu): Keratan sülfat parçalanmasını sağlayan enzimlerin eksikliğiyle oluşur. Ciddi kemik ve omurga deformiteleri (kamburluk, kısalmış kol-bacak) belirgindir . Zeka genellikle normaldir.
  
  
• MPS Tip VI (Maroteaux–Lamy sendromu): Arylamidaz B enzimi eksikliği vardır. Belirtileri MPS I’e benzerdir ancak entelektüel gerileme görülmez; zeka normal kalabilir .
  
  
• MPS Tip VII (Sly sendromu): Beta-glukuronidaz eksikliği ile karakterizedir. Semptomlar MPS I’e benzer ve şiddeti kişiden kişiye değişebilir . Doğum öncesinde hidrops fötalise (aşırı vücut suyu birikimi) yol açabilir.
  
  
• MPS Tip IX (Natowicz sendromu): Çok nadir bir formdur. Hyaluronidaz enzimi eksiktir. Eklemler çevresinde yumuşak doku kitleleri, yüz şekli bozuklukları ve kısa boy görülür; zeka normaldir .
  
  

Tanı Yöntemleri

MPS tanısı, hastanın klinik bulguları ve aile öyküsü ile şüphe edilir. Kesin tanı için laboratuvar testlerine başvurulur. İlk aşamada idrar glikozaminoglikan analizi ile anormal derecede yüksek GAG varlığı araştırılır . İdrarda GAG artışı saptanırsa, ilgili lizozomal enzimin aktivite ölçümü yapılır . Örneğin kanda veya deri hücrelerinde ölçülen enzim aktivitesi normalse MPS ekarte edilir; eksiklik bulunursa tanı doğrulanır. DNA bazlı genetik testler ile eksik enzimi kodlayan genin mutasyonu tespit edilerek kesin tanı konabilir .

Bunların yanı sıra görüntüleme ve diğer tetkikler tanıyı destekler. Omurga ve iskelet röntgenlerinde karakteristik deformiteler görülebilir. Kalp ekoğrafisi, işitme testleri, göz muayenesi gibi uzman değerlendirmeleri gereklidir . Ailede MPS öyküsü varsa doğum öncesi tanı da yapılabilir; amniyosentez veya koryon villus örneklemesi ile genetik analiz mümkündür . Özetle, MPS tanısı semptom ve muayene bulgularının yanı sıra biyokimyasal ve genetik testlerle doğrulanır .

Tedavi ve Takip Süreci

MPS’ler için kesin bir tedavi henüz bulunmamaktadır, ancak semptomları hafifleten ve hastalığın ilerlemesini yavaşlatan tedaviler mevcuttur. En önemli yöntemlerden biri Enzim Replasman Tedavisi (ERT)’dir. Eksik olan enzim, haftalık intravenöz infüzyonlarla yerine konur. Örneğin MPS I için laronidaz, MPS II için idursulfaz, MPS VI için galsulfaz gibi ilaçlar kullanılır . ERT, enzim eksikliğinin neden olduğu birikimi azaltarak akciğer fonksiyonunu, eklem hareketliliğini ve yaşam kalitesini iyileştirebilir .

Bazı MPS tiplerinde hematopoetik kök hücre nakli (kemik iliği nakli) de uygulanır. Erken dönemde yapılan nakil, özellikle ağır MPS I vakalarında sinir sistemi hasarını geciktirebilir. Ancak nakil işleminin kendisi ciddi riskler taşır ve her hasta için uygun değildir .

Bunların dışında destekleyici tedavi ve semptomatik yaklaşımlar önemlidir. Ortopedik cerrahi (omurga ve kalça deformitelerinin düzeltilmesi), kalp kapak hastalıklarının onarımı, kornea nakli, solunum terapileri, işitme cihazı kullanımı, fizyoterapi ve ergoterapi gibi çok yönlü bakım gereklidir. Beslenme, diyalog terapisi ve rehabilitasyon desteği ile büyüme ve gelişimin sağlıklı sürdürülebilmesi amaçlanır. Tüm bu tedavilerin eş zamanlı olarak uygulanabilmesi için multidisipliner bir ekip (pediatrik metabolik hastalık uzmanı, genetik uzmanı, ortopedi, kardiyoloji, fizik tedavi, göz-kulak-burun uzmanları vb.) ile izlem yapılır.

MPS’te erken tanı ve tedavi komplikasyonların gecikmesini sağlar. Erken tedavi edilen vakalarda kas kuvvet kaybı, yürüme bozukluğu, eklem deformiteleri, ciddi ağrı gibi sorunlar daha geç ortaya çıkar veya şiddeti azalır . Uzun dönem takibin amacı, çocuğun yaşam kalitesini en üst düzeye çıkarmak, komplikasyonları en aza indirmek ve aileye gereksinim duydukları desteği sağlamaktır.

Hastalıkla Yaşamak: Aileler için Rehber

MPS’le yaşam uzun ve zorlu bir süreç olabilir. Aileler, hem çocuğun bakımını üstlenirken hem de kendi sağlık ve psikososyal ihtiyaçlarını ihmal etmemelidir. Uzun süreli bakım yükü ailelerin yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilir; örneğin bir çalışmada MPS’li çocukların ebeveynlerinde bakım yükü arttıkça yaşam kalitesinin düştüğü gösterilmiştir . Bu nedenle aileler destek gruplarına katılmalı, yakın çevre ve sağlık ekibi ile işbirliği yapmalı, gerekirse psikolojik destek almalıdır. Türkiye’de MPS Dernekleri (örneğin MPS LH Derneği) ve uluslararası toplumlar aileler için bilgi, kaynak ve dayanışma imkânı sunar.

Aileler için pratik öneriler şunlardır: Hastanın tedavi programına ve rutin doktor kontrollerine düzenli gitmek; evde güvenli bir yaşam alanı oluşturmak; fizyoterapi ve günlük yaşam aktivitelerinde çocuğu desteklemek; okula uyum için okul yönetimi ve özel eğitim kaynaklarından yararlanmak; diğer MPS’li ailelerle iletişim kurarak deneyim ve bilgi paylaşmak. Ayrıca hastalık ilerledikçe ortaya çıkabilecek yeni ihtiyaçlara hazırlıklı olunmalı, evde bakım ve tıbbi cihaz gereksinimleri için sosyal hizmetler ve sağlık sistemi imkanlarından faydalanılmalıdır.

Özetle, MPS’le yaşam dinamik ve çok yönlü bir yaklaşım gerektirir. Aileler dayanışma gruplarından ve uzman ekipten destek alarak çocuğun en iyi şekilde büyüme ve gelişme göstermesini sağlayabilir. Unutulmamalıdır ki, hastanın ailesi de bakım sürecinin bir parçasıdır ve onların da dinlenmeye, destek almaya ihtiyacı vardır .